گذری بر تاریخ قدیمی‌ترین مساجد در مشهد | سقف‌های الهی در ارض اقدس

ستون‌های مسجد «قبا» از همان وقتی که بالا رفت، نام نخستین مسجد اسلام را به خود گرفت و تا هنوز هم که هزاران هزار مسجد کوچک و بزرگ در دل زمین گسترده شده است، بر آن سبقه است و با نام خانه خدا در جان‌ها جای دارد. خانه‌ای که پناه است و جایی برای عبادت خالق و محلی برای بازگفتن درد‌های آشکار و پنهان با حضرت محبوب. اما پیش از همه این‌ها، سجده‌گاه مؤمنان در تیسفون، نخستین مسجدی است که با ورود اسلام به ایران ساخته شده است. نسخه‌ای از خانه خدا که اندک‌اندک در سراسر ایران تکثیر شد و به شهر توس رسید.

همچنین، مسجد طابران توس را که در ۱۵۰ متری بنای هارونیه قرار دارد، جزو نخستین سجد‌ه‌گاه‌های مسلمانان در ایران می‌دانند؛ چهل ستون باقی‌مانده از تاریخ، در زمینی به‌گستره ۵ هزار مترمربع تنها نشان باقی‌مانده از این بنای اسلامی است که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. اما آنچه از تاریخ برای ما به یادگار مانده است، نشان می‌دهد مسجد بالاسر قدیمی‌ترین مکان مذهبی به‌جامانده از مشهد قدیم است. شروع دهه نکوداشت مساجد در ۱۰ روز پایانی ماه شعبان بهانه‌ای شد تا یادی کنیم از قدیمی‌ترین مساجد مشهد که بیشتر آن‌ها در بافت قدیمی ارض‌اقدس قرار دارند. البته جای مساجدی مانند مسجد سجادیه، قفلگر‌ها و شمشیرگر‌ها و بسیاری از این‌دست، در این میان خالی است.

بزرگ‌ترین مسجد
گوهرشاد با ۹۴۰۰ مترمربع زیربنا

تعداد مساجد مشهد
بیش از ۱۲۰۰ مسجد

کوچک‌ترین مسجد
مسجد خردو با ۱۷ مترمربع مساحت

قدیمی‌ترین مسجد
مسجد بالاسر با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت

مسجد گوهرشاد

گوهرشاد مسجدی جاخوش‌کرده میان خاطرات همه زائرانی است که همسایگی حرم‌مطهر را برای دمی خلوت‌کردن با حضرت دوست برمی‌گزینند و شاید بتوان گفت از خاطره‌انگیزترین مساجدی است که در چندقدمی گنبد مطهر امام‌رضا (ع) باقی مانده است و قدمتش به عهد تیموری می‌رسد. استفاده از نخستین کاشی‌های معرق در این بنا، وجود مسجد پیرزن در حوض آن، وجود منبر دوره تیموری و موقوفات بسیار، از ویژگی‌های این مکان است.

بانی: گوهرشادآغا

قدمت: ۶۰۵ سال

مکان: حرم مطهر

مساحت: ۹ هزارو ۳۰۹ مترمربع

مسجد بالاسر

یک تکه از آغوش حرم برای یک مسجد کوچک گشوده شده و مسجد بالاسر در کهن‌ترین بخش آن جای گرفته است. این خانه امن الهی، پهلوبه‌پهلوی ضریح مطهر حضرت‌رضا (ع) در روضه منوره، شمارِ زائرانش در روز به هزاران نفر می‌رسد.

بانی: ابوالحسن عراقی قدمت: ۱۰۲۳ سال

مساحت: ۳۶ مترمربع

مکان: در یک‌قدمی ضلع غربی مقبره حضرت‌رضا (ع)

مسجد سهله

مسجد سهله یا «نظریافته» اعتبار و شهرتش به دلیل قدمت و مجاورتش با حرم‌مطهر است؛ مسجدی که به‌گفته هیئت‌امنایش قدیمی‌ترین مسجد پس از مسجد گوهرشاد است. مردم در گذشته برای گرفتن حاجت به این مسجد می‌رفته‌اند. نظریافته، حکایتی جالب و طولانی دارد.

بانی: بی‌بی سیده‌رقیه‌خاتون فرزند شاه‌کریم

قدمت: ۵۰۲ سال

مکان: آخوند خراسانی ۱/۲۰

مسجد شاه

مسجد شاه یا ۷۲ تن در امتداد بازار زنجیر سابق نیز از بنا‌های باشکوه عهد تیموری است که از آن چهارطاقی، دو مناره سرشکسته و یک ایوان باقی مانده است. پلان این بنا که توسط معمار تبریزی طرح‌ریزی شده، نخستین‌بار در خراسان اجرا شده وکاشی‌های تازه منازی در آن هنگام برخورد نور خورشید رنگ‌های مختلفی به خود می‌گیرد. بعضی این مسجد را مقبره غیاث‌الدین ملک‌شاه می‌دانند.

بانی: احتمالا امیر ملک‌شاه یحیی سیستانی

قدمت: ۵۷۶ سال

مکان: در ۵۰۰ متری گنبد مطهر رضوی

مساحت: ۴۹۵ مترمربع

مسجد محراب‌خان

محراب‌خان یکی از رجال بزرگ عصر صفوی و از کارگزاران دربار بوده است. او از دوات‌داری شاه در سال ۱۰۱۱ قمری به حکومت مشهد می‌رسد. هفت سال در مشهد حکومت می‌کند و به یکی از واقفان مشهور این دیار تبدیل می‌شود. محراب‌خان در زمان خودش برخی تأسیسات عام‌المنفعه مانند کاروان‌سرا، مسجد و آب‌انبار بنا می‌کند که از مسجد و آب‌انبار او در محله نوغان، هنوز نشانی باقی است.

این مسجد در ابتدای ساختش پنج گنبد داشته است که برابر روایت‌ها آن‌قدر بلند بوده‌اند که پیش از رسیدن به دروازه شهر خودنمایی می‌کرده و نشان مسافران برای رسیدن به دیار خورشید بوده‌اند. این گنبد‌ها امروزه خراب شده‌اند و به‌جای آن‌ها سقف شیروانی ساخته شده است.
بانی: محراب‌خان
قدمت: ۴۰۰ سال
مکان: خیابان نوغان طبرسی
مساحت: بیش از ۵۰۰ متر مربع

مسجد حاج‌رجب

معروف است که این مسجد در زمان نادرشاه ساخته شده است و تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست. از کاشی‌های مسجد معلوم می‌شود که در سال ۱۳۵۰ به‌دست حاج‌عصاران بازسازی شده است.
بانی: معلوم نیست
قدمت: حدود ۲۷۶ سال
مکان: نبش توحید ۵
مساحت: ۳۵۰ مترمربع

مسجد ملاهاشم

این بنا را حاج نایب علی‌اکبرخان، از کارگزاران حکومتی دوره قاجار و از ثروتمندان مشهد، با استفاده از هزینه شخصی خودش ساخته است و قدیمی‌ها به آن مسجد نایب می‌گفته‌اند؛ اما بعد مسجد به‌نام امام‌جماعت قبلی اش، ملاهاشم خراسانی، مشهور می‌شود.
بانی: حاج نایب علی‌اکبرخان
قدمت: ۲۳۴ سال
مکان: خیابان شیرازی
مساحت: ۶۰۶ مترمربع

مسجد ملاابراهیم

مسجد کرد‌ها یا ملاابراهیم امروز، در زمان نادرشاه به این نام شناخته می‌شده است. دو سنگ‌نوشته روی دیوار مسجد حاکی از ساخت آن به‌دست علی‌بیک و بازسازی مسجد در زمان ساخت مسجد گوهرشاد توسط ملاابراهیم است.
بانی: علی‌بیک
قدمت: ۲۰۰ سال
مکان: بین توحید ۲۲ و ۲۴
مساحت:۳۶۰ مترمربع

مسجد فیل

وجه‌تسمیه نام این مسجد جالب است. اول آنکه، چون واقف زمین مسجد، بینی بزرگی داشته، به او «حسن‌فیل» می‌گفتند. ازاین‌رو، این مسجد به این‌نام معروف شده است. نقل دیگر می‌گوید این مکان قبلا کاروان‌سرایی در مسیر جاده ابریشم بوده است که فیل‌های کاروانیان را در آن می‌بستند. همچنین، روایت است که بر سردر ورودی مسجد، تصویری از فیل بوده که ادعای دوم به واقعیت نزدیک‌تر است.
بانی: احتمالا فیل‌بانان
قدمت: حدود ۲۰۰ سال
مکان: حاشیه پایین‌خیابان
مساحت: ۳۲۰۰ مترمربع

مسجد و حسینیه علافان

مسجد کهنه در کوچه نو! عبور خط قطارشهری از فضای زیرین خیابان شیرازی ۲۱ که قدیمی‌ها هنوز آن را به‌نام کوچه «نو» می‌شناسند، باعث نشست برخی ساختمان‌ها شده که یکی از آن‌ها مسجد و حسینیه علافان است. این نشست به تخریب این مسجد کهن منجر شده است. این بنا به‌دلیل نوسازی به‌وسیله صنف تره‌بار مشهد به‌نام علافان مشهور شده است.
بانی: حاج‌عباس، از خادمان امام‌رضا (ع)
قدمت: ۱۴۵ سال
مکان: شیرازی ۴، ابتدای کوچه نو
مساحت: ۴۵۰ مترمربع

مسجد یزدی‌آباد‌

می‌گویند قدمت مسجد به پیش از اینکه یزدی‌ها آن را بازسازی کنند برمی‌گردد، ولی حدود ۱۱۰ سالی می‌شود که دیگر آن را به‌نام یزدی‌آباد می‌شناسند. این مسجد اکنون نیز توسط یزدی‌های ساکن محله اداره می‌شود.
بانی: معلوم نیست
قدمت: ۱۱۰ سال
مکان: توحید ۵
مساحت: ۴۵۰ مترمربع

مسجد مروی‌ها

مروی‌ها یکی از اولین گروه‌هایی بودند که با امام‌رضا (ع) بیعت کردند و به مشهد آمدند. این ساکنان شیفته امام‌رضا (ع) موقوفات بسیاری از خود به‌جا گذاشتند که یکی از آن‌ها مسجد مروی‌هاست؛ مسجدی که سال ثبت آن در وقف‌نامه اصلی‌اش که روی پارچه با مهر بزرگان آن زمان مشهد ثبت شده، ۱۲۷۴قمری است.
بانی: مروی‌های ساکن مشهد
قدمت: ۱۶۵ سال
مکان: نوغان
مساحت: حدود ۲۰۰ متر مربع

مسجد پاچنار

پاچنار یکی از محلات قدیمی مشهد است که به‌دلیل داشتن درخت‌های چنار کهن‌سال به این نام شهرت پیدا کرده است. این مسجد به‌نام همین چنار‌ها معروف شده است و مغازه‌های بسیاری را هم برای هزینه‌های مسجد وقف آن کرده‌اند.

بانی: آقای طوسی

قدمت: ۱۱۰ سال

مکان: آیت‌ا... بهجت ۸

مساحت: ۶۰۰ مترمربع

مسجد حوض لقمان

این بنا در ابتدای کوچه حوض لقمان قرار گرفته و به همین دلیل به این نام مشهور شده است. مسجد حوض لقمان حدود پنجاه سال پیش هنگام تعریض خیابان، بازسازی شده و به‌شکل فعلی درآمده است.
بانی: حاج رجبعلی علیایی قدمت: ۸۰ سال
مکان: میدان شهدا مساحت: ۶۰۰ مترمربع

مسجد خردو

درِ یک چهاردیواری تقریبا چهاردرچهار متر، سال‌های سال است که روی میهمانان خانه خدا گشوده است. بر سردر آن واقف را آقای فخرالدین نوشته‌اند. این مسجد به‌دلیل کوچک‌بودن هیچ متصدی و هیئت‌امنایی ندارد و به‌نام حضرت‌علی (ع) هم معروف است.
بانی: فخرالدین
قدمت: ۷۹ سال
مکان: کوچه مخابرات، قسمت شمالی بازارچه سراب
مساحت: ۱۷ مترمربع

مسجد حسینیه سراب

یک مسجد کوچک که بانی‌اش را نمی‌شناسند، ولی حاج‌کاظم غراب با خرید مغازه‌های اطراف، آن را وسعت داده است. فرش‌های مزین به آیات الهی و تمثال ائمه‌اطهار (ع) بر دیوار‌های آن حال‌وهوای آن را خاص کرده است.
بانی: معلوم نیست قدمت: ۱۸۵ سال
مکان: سعدی ۱۸ مساحت:۲۰۰ مترمربع

مسجد کوچه‌زردی

این بنا به‌دلیل قرارگرفتن در حاشیه کوچه‌زردی به این نام خوانده شده و بعد‌ها پس از بازسازی به دست حسین رفیعی به‌نام مسجد جعفری نیز مشهور شده است.
بانی: معلوم نیست قدمت: ۱۱۲ سال
مکان: نبش توحید ۶ مساحت: ۹۰۰ مترمربع

مسجد علی‌اکبری‌ها

این بنا بار‌ها از نو ساخته شده است تا شکل فعلی را به خود بگیرد. آخرین‌بار سال ۱۳۴۲ مردم دست‌به‌کار شدند و مسجد را دوباره نونوار کردند و با خرید خانه‌های اطراف آن، بر وسعت مسجد افزودند.

بانی: معلوم نیست قدمت: ۱۰۰ سال

مکان: میدان شهدا، کوچه لقمانی مساحت: ۵۰۰ مترمربع

مسجد بنا‌ها

مسجد آقاحسین از وقتی به‌دست صنف بنا‌ها تعمیر شد، طبق رسم قدیمی به‌نام مسجد بنا‌ها معروف و نامیده شد. در جریان جنگ تحمیلی، نخستین‌بار پیکر شهدا از این مسجد که فاصله کمی با حرم‌مطهر دارد، به‌سوی مضجع شریف امام‌رضا (ع) و سپس به‌سوی مزارشان تشییع شد.

بانی: آقاحسین قدمت: دست‌کم ۱۰۰ سال مساحت: حدود ۵۰۰ متر مربع

مکان: حدفاصل چهارطبقه و چهارراه خسروی

مسجد درخت توت

در گذشته درون مسجد درخت توت بزرگی بوده که نام این بنای مقدس نیز از آن گرفته شده است. تاریخچه این مسجد طبق کتیبه‌ای که در آن قرار داشته است، به دوره شاهرخ تیموری می‌رسد و معاصر با مسجد گوهرشاد است.

بانی: معلوم نیست قدمت: ۷۹ سال

مکان: ته‌پل‌محله مساحت: ۲۰۰ مترمربع

مسجد دوازده‌امامی‌ها

مسجد کوچه باغ هشت‌آباد روی حوض‌انبار بنا شده بود که مردم از آب آن می‌نوشیدند و به خانه می‌بردند. پس از بازسازی در سال ۱۳۷۲ حوض‌انبار کامل تخریب و معماری آن مدرن شد.

بانی: معلوم نیست

قدمت: ۹۶ سال

مکان: کوچه باغ هشت‌آباد

مساحت: ۲۵۰ مترمربع